Το σύνδρομο Asperger είναι ένας όρος που άρχισε να γίνεται ευρύτερα γνωστός τα πολύ τελευταία χρόνια. Ο όρος Asperger’s syndrome βαίνει προς κατάργηση και στη θέση του χρησιμοποιείται όρος «διαταραχή αυτιστικού φάσματος, επιπέδου 1» σύμφωνα με τις προτάσεις της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας (ΑΡΑ).

Ο μέχρι τώρα όρος «σύνδρομο» υποδηλώνει ότι πρόκειται για μια εικόνα που περιέχει ταυτόχρονα πολλά διαφορετικά στοιχεία συμπεριφοράς. Ονομάζεται και Διαταραχή Asperger, πράγμα που υποδηλώνει ότι τα άτομα αυτά σε πολλά πράγματα δεν κατορθώνουν να λειτουργούν επαρκώς αποτελεσματικά σε σύγκριση με την πλειονότητα των ανθρώπων.

Το σύνδρομο Asperger αποτελεί μέρος του αυτιστικού φάσματος χαρακτηριστικών και συμπεριφορών (το οποίο με τη σειρά του ίσως να είναι μέρος του ευρύτατου ιδεοψυχαναγκαστικού φάσματος).

Μερικά κεντρικά χαρακτηριστικά των παιδιών και ενηλίκων με σύνδρομο Asperger:

1. Η λεγόμενη «σωματική γλώσσα» (στάσεις σώματος, εκφράσεις προσώπου, βλεμματική επαφή), καθώς και τα «παραγλωσσικά μέσα» (επιτονισμός, χρωματισμός και ένταση φωνής, γέλιου) που χρησιμοποιούν, δεν είναι εκφραστικά όσο των άλλων ανθρώπων. Παρομοίως, δεν αντιλαμβάνονται επαρκώς τη σωματική γλώσσα και τα παραγλωσσικά μέσα των άλλων.

2. Συνήθως έχουν ανεπτυγμένο προφορικό λόγο, παρά το ότι μπορεί να έχουν αρχίσει να μιλούν αργότερα από το μέσο όρο των παιδιών. Ωστόσο, ο λόγος τους είναι λεπτομερειακός και ακριβής, γι’ αυτό ηχεί μάλλον «πεζός». Επιδεικνύουν μάλιστα μια σταθερή αδυναμία να καταλαβαίνουν τις μεταφορικές εκφράσεις και τα υπονοούμενα. Το φαινόμενο αυτό έχει ονομαστεί «κυριολεκτική κατανόηση». Συχνά δείχνουν να γοητεύονται υπερβολικά από τη γραφή της γλώσσας, καθώς και για ξένες γλώσσες – πάλι με αφορμή το ότι εντυπωσιάζονται από τη γραφή τους ή κάποιο άλλο χαρακτηριστικό. Μερικά παιδιά μαθαίνουν ανάγνωση μόνα τους πριν από το σχολείο, φαινόμενο που έχει ονομαστεί «υπερλεξία». Ωστόσο, τα περισσότερα παιδιά δεν έχουν καλά εξελιγμένο λεξιλόγιο και εκφραστική ικανότητα. Είναι σημαντικό να παρατηρήσουμε ότι ο λόγος τους δεν συνοδεύεται κατά κανόνα από εκφράσεις και χειρονομίες σε επαρκή ποσότητα ή ποιότητα.

3. Το παιχνίδι τους στην παιδική ηλικία στερείται φαντασίας και γι’ αυτό τείνει να είναι επαναληπτικό. Ιδίως στις μικρότερες ηλικίας, δεν εφευρίσκουν καταστάσεις παίζοντας. Προτιμούν τις κατασκευές παρά τις κούκλες. Συχνά λέγεται ότι δεν αναπτύσσουν συμβολικό παιχνίδι, αλλά πολλά παιδιά παίζουν συμβολικά. Το πρόβλημα είναι με το φανταστικό παιχνίδι.

4. Σε μεγαλύτερες ηλικίες, τους είναι δύσκολο να ακολουθούν συμβατικούς κανόνες επικοινωνίας (social scripts), που διευκολύνουν τις σχέσεις τους με άλλα άτομα, όπως οι τυπικοί χαιρετισμοί, τα κομπλιμέντα, η διακριτικότητα, διάφοροι κανόνες ευγενείας, οι τρόποι μας στη συζήτηση. Μπορεί να πει κανείς ότι δεν προσαρμόζουν με επιτυχία τη συμπεριφορά τους σε διάφορες κοινωνικές στιγμές, με αποτέλεσμα να αιφνιδιάζουν τους άλλους και να φαίνονται απρόβλεπτοι ή παράξενοι ή αγενείς άνθρωποι. Και οι ίδιοι όμως συχνά δεν διακρίνουν τις άστοχες συμπεριφορές άλλων.

5. Από πολύ μικρή ηλικία, καθυστερούν πολύ στην κοινωνικο-συναισθηματική εξέλιξη (λ.χ. theory of mind ή mind-reading). Έτσι, δεν γνωρίζουν πόσο ωφέλιμο είναι να γίνονται ευχάριστοι στους άλλους, να αντιδρούν θετικά στην επαφή που επιδιώκουν οι άλλοι, αλλά και να αρχίζουν οι ίδιοι την επαφή με κατάλληλο τρόπο. Η δυσκολία να κατανοούν τα συναισθήματα, δυσκολεύει και τους ίδιους στην διαχείριση των δικών τους δύσκολων συναισθημάτων, κυρίως του θυμού και του άγχους. Επίσης δεν γνωρίζουν τι να κάνουν για να συντηρούν σχέσεις.

6. Μπορεί να μην επιθυμούν ή να δείχνουν αδιαφορία για την παρουσία άλλων ατόμων ή να μην κοιτάζουν τους άλλους όταν τους μιλούν, ή να μην ανταποκρίνονται στο όνομά τους ή σε ερωτήσεις. Άλλα παιδιά πάλι, επιθυμούν πολύ την παρουσία άλλων.

7. Λόγω παρόμοιων μηχανισμών, τα άτομα με σύνδρομο Aspergerδιαθέτουν έντονη ακαμψία στη συμπεριφορά τους και χαμηλή προσαρμοστικότητα. Αυτό σημαίνει πως δεν είναι ευέλικτα, δηλαδή δεν προσαρμόζονται εύκολα σε αλλαγές και ανατροπές καταστάσεων, μένοντας «κολλημένα» σε αυτό που θέλουν ή έχουν συνηθίσει ή είχαν στο μυαλό τους. Δύσκολα δέχονται την επιχειρηματολογία των άλλων, διότι το να μετακινηθούν από τη θέση τους κατ’ αρχήν τους προκαλεί έντονη δυσφορία. Τους αρέσει συχνά να ακολουθούν συγκεκριμένο πρόγραμμα ή διαδρομές ή να τρώνε συγκεκριμένα πράγματα, να διαβάζουν ή να συζητάνε συγκεκριμένα πράγματα, να παίζουν συγκεκριμένα παιχνίδια κ.λπ. Συχνά παρουσιάζουν ξεσπάσματα συμπεριφοράς (temper tantrums) που σχετίζονται με τους παραπάνω μηχανισμούς σκέψης.

8. Στα ίδια πλαίσια, αναπτύσσουν εμμονικά ενδιαφέροντα που τους απορροφούν, και μπορεί να είναι είτε υπερβολικά είτε παράδοξα. Παράλληλα, μπορεί να διαπιστωθούν τικ, άλλες περίεργες κινήσεις, ηχολαλίες, απουσία κανονικής χρήσης των παιχνιδιών. Συνηθισμένες είναι και οι αισθητηριακές εμμονές, όπως η έντονη ενόχλησή τους από ήχους, οσμές ή φαγητά, ή αντίθετα, η επιδίωξη να κοιτάνε πράγματα από πολύ κοντά, ή να μυρίζουν και να βάζουν στο στόμα διάφορα πράγματα.

Το σύνδρομο χαρακτηρίζεται από φυσιολογικό νοητικό δυναμικό. Κάποιες φορές μάλιστα οι μαθησιακές ικανότητες των ατόμων με σύνδρομο Asperger υπερβαίνουν τις ανώτερες φυσιολογικές. Πολλά άτομα με σύνδρομο Asperger στον κόσμο είναι μέλη του συλλόγου Mensa. Επίσης, αρκετά παιδιά που χαρακτηρίζονται «ταλαντούχα» στο σχολείο (talented students) είναι παιδιά με σύνδρομο Asperger, που ενασχολούνται εντατικά με το αγαπημένο τους αντικείμενο/ μάθημα. Συνήθως όμως οι επιδόσεις των παιδιών δεν είναι ιδιαίτερες, παρά την αντίθετη μυθολογία γύρω από το σύνδρομο.

Δεν είναι σπάνια τα περιστατικά σχολικής άρνησης λόγω των κοινωνικών δυσκολιών που βιώνουν τα παιδιά στο σχολείο, και στις οποίες δεν ξέρουν πώς να αντεπεξέλθουν. Η σχολική άρνηση συχνά υποκρύπτει σχολική θυματοποίηση ή κοινωνική φοβία. Στο ιστορικό τους πολλές φορές βρίσκουμε άγχος αποχωρισμού στην νηπιακή ηλικία.

Πολύ συχνά υπάρχει εμφανής «επιτελική δυσλειτουργία» (executivedys function). Το παιδί μπορεί να παρουσιάζει υπερκινητική εικόνα, μεγάλες δυσκολίες οργάνωσης, κακή συγκέντρωση, παρορμητικότητα στη συμπεριφορά. Σε μεγαλύτερες ηλικίες αυτό εκδηλώνεται ως ιδιαίτερη δυσκολία διαχείρισης χρόνου και προτεραιοτήτων, σχεδιασμού και επίλυσης προβλημάτων. Στο σχολείο δυσκολεύονται να οργανώσουν τις ιδέες και τις γνώσεις τους, καθώς και να αντλούν την κεντρική ιδέα από τα μαθήματα. Μπορεί να είναι ανυπόμονα και βιαστικά άτομα. Αισθητή είναι η απουσία ευελιξίας στη σκέψη και φαντασίας.

Φτάνοντας στην ενηλικίωση, πολλοί άνθρωποι με σύνδρομο Asperger χαρακτηρίζονται από αρκετές ορατές ιδιομορφίες στη συμπεριφορά, στις συνήθειες, στις αντιδράσεις, και πολύ συχνά έχουν ευάλωτο συναίσθημα ή και υπερβάλλον άγχος. Τα άτομα με σύνδρομο Asperger ανήκουν γι’ αυτό σε ομάδα ιδιαίτερα υψηλού κινδύνου για εμφάνιση κατάθλιψης από την προεφηβεία και εξής. Απευθυνόμενοι στον ψυχίατρο, οι ενήλικες με σύνδρομο Asperger πολλές φορές διαγιγνώσκονται λανθασμένα ως άτομα με διαταραχή προσωπικότητας (π.χ. σχιζοτυπική), αγχώδεις διαταραχές, διαλείπουσα εκρηκτική συμπεριφορά, ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, μετατραυματικό στρες, ψυχωτικές εκδηλώσεις κ.ά. χωρίς να εντοπίζεται η κυρίαρχη κατάσταση, δηλαδή το σύνδρομο Asperger.

Η νοημοσύνη τους τούς δίνει, καθώς μεγαλώνουν, το πλεονέκτημα να αυτο-διδάσκονται από τα λάθη τους, να βγάζουν συμπεράσματα από τις κοινωνικές αδυναμίες τους και να ρυθμίζουν την κοινωνική συμπεριφορά τους συνειδητά. Αυτή η κοινωνική εμπειρία αυξάνεται φυσικά με την ηλικία, ώστε συχνά είναι δύσκολο ή και αδύνατο να θέσει κανείς τη διάγνωση “Asperger” σ’ έναν ενήλικα, αν αυτός έχει πετύχει μια μεγάλη αντιστάθμιση των αδυναμιών του. Ωστόσο, πάντα υπάρχει το αναπτυξιακό ιστορικό, το οποίο περιέχει τα χαρακτηριστικά που απαριθμήσαμε παραπάνω κι έτσι μαρτυρά τον αναπτυξιακό δρόμο που έχει διανυθεί. Αυτός ο δρόμος θα ήταν πολύ πιο ανώδυνος και ταχύς, αν είχε παρασχεθεί στο παιδί έγκαιρη και εξειδικευμένη βοήθεια στους αναπτυξιακούς τομείς που περιγράψαμε.